FİNANSAL PİYASALARA YANSIMALARI
1.1. Hile Kavramı ve Hile Yapanların Karakteristik Özellikleri
29
1.2.1. Hile (Suistimal) Üçgeni
32
1.2.2. Hile Ölçeği (Suistimal Cetveli) ve Hile Küpü Modeli
35
1.2.3. Suiistimal (Dolandırıcılık /Hile) Elması (Fraud Diamond)
36
1.2.4. Hile Karesi ve Örgütsel Hile Üçgeni
38
1.2.5. ABC Modeli (2008) ve Hile Beşgeni (2009)
38
1.2.6. Hile Karesi (2010) ve M–I–C–E (2012)
39
1.3. Hile Ekonomisi ile İlgili Temel Kavramlar
40
1.3.1. Ponzi Hilesi (Ponzi Şeması, Ponzi Piramidi)
40
1.3.2. Spekülasyon ve Spekülatör
44
1.3.3. Manüpilasyon ve Manipülatör
45
1.3.4. Insider Trading (İçeriden Öğrenilenlerin Ticareti)
46
1.3.5. Kaldıraç ve Kaldıraçlı İşlem
48
1.3.7. Batmayacak Kadar Büyük (Too Big to Fail)
50
1.3.8. Bilgi İfşası (Whistleblowing)
54
1.3.9. Yatırımcı Risk Toleransı (Risk Profili)
54
1.3.10. Panik Hareketler
55
1.3.11. Ekonomik Balonlar (Spekülatif Balon, Piyasa Balonu, Fiyat Balonu)
56
1.3.12. Keriz Silkeleme
56
1.3.13. Ayı ve Boğa Piyasalar
58
1.3.14. Toplamları Sıfır Olan Oyunlar (Zero–Sum Games)
60
1.3.15. Hedge (Riskten Korunma)
62
1.3.16. Mail Order İşlemler
63
1.3.17. Limon Piyasaları, Asimetrik Bilgi, Ters Seçim ve Ahlaki Risk
63
1.3.18. Sinyal Verme Sorunu (Signaling) ve Ekranlama (Ayırt Etme, Screening)
65
1.3.19. Asil–Vekil Sorunu (Principal Agent) ve Yolsuzluk Ekonomisinin Tahlili
68
1.3.21. Uluslararası Şeffaflık Örgütü (Transparency International)
69
1.3.23. Chapter 7 ve Chapter 11
70
2.1. Yatırımcı Teorileri
73
2.1.1. Yatırımcı Duyarlılığı Teorisi
73
2.1.2. Zihinsel Muhasebe Teorisi
75
2.1.3. Sürü Davranışı Teorisi (Herding Behaviour, Bandwagon Effect)
76
2.2. Finans Piyasalarında Yatırımcı Profilleri
81
2.2.1. Yeterli Sermayeye Sahip Olmayan Yatırımcı
81
2.2.2. Devamlı Karar Değiştiren (Karasız) Yatırımcı
82
2.2.3. Aracı Kurum Seçiminde Yanlışa Düşen Yatırımcı
82
2.2.4. Duygularına Yenik Düşen Yatırımcı
83
2.2.5. Kulaktan Dolma Bilgilerle Göre Pozisyon Alan Yatırımcı
83
2.2.6. Rasyonel (Akılcı) Yatırımcı
83
2.2.7. Ön Sezileri ile Hareket Eden Yatırımcı
84
2.3. Risk Algısı Bakımından Yatırımcı Tipleri
84
2.4. Yatırımcıların Risk Algısına Etki eden Faktörler
85
2.4.1. Kişilik Özellikleri
86
2.4.2. Psikolojik Faktörler
86
2.4.2.2. Bilişsel Önyargılar (Cognitive Bias)
88
2.4.2.3. Duygusal Faktörler
92
2.4.3. Demografik (Nüfusla İlgili) ve Sosyoekonomik Faktörler
92
2.4.3.1. Finansal Risk Algısı ile Yatırımcının Yaşı Arasındaki İlişki
93
2.4.3.2. Finansal Risk Algısı ile Cinsiyet Arasındaki İlişki
94
2.4.3.3. Finansal Risk Algısı ile Yatırımcının Geliri Arasındaki İlişki
95
2.4.3.4. Finansal Risk Algısı ile Finansal Bilgi Düzeyi /Finansal Okur–Yazarlık Arasındaki İlişki
95
2.4.3.5. Finansal Risk Algısı ile Medeni Durum Arasındaki İlişki
96
2.5. Yatırımcıların Karar Almada Karşılaştıkları Zihinsel Tuzaklar
97
2.5.1. Demirleme Tuzağı (Çıpa, Çapa, Anchoring)
98
2.5.2. Statüko (Sahiplenme) Tuzağı
99
2.5.3. Batık Maliyet (Sunk Cost) Tuzağı
101
2.5.4. Çerçeveleme Tuzağı
102
2.5.5. Kendini Doğrulama (Confirming–Evidence) Tuzağı
103
2.5.6. Tahmin ve Öngörü Tuzakları
104
2.6. Ponzi Oyununda Yatırımcı Psikolojisi
105
DOLANDIRICILAR KARŞISINDA
İKNANIN PSİKOLOJİK KÖKENLERİ VE
EN SIK BAŞVURULAN DOLANDIRICILIK YÖNTEMLERİ
3.1. Dolandırılanların Ortak Özellikleri
108
3.2. İknanın Psikolojik Kökenleri
112
3.3. Yatırım Hileleri
126
3.4. Sık Kullanılan Dolandırıcılıklar (Fraud/ Sahtecilik) ve Baş Etme Yöntemleri
128
3.4.1. Fiziki Ortamda Yapılan Sahtecilikler (Card Present Fraud)
128
3.4.2. Sanal Ortamda Yapılan Sahtecilikler (Card Not Present Fraud)
129
3.4.3. İkna ve Mesaj Yolu ile Yapılan Dolandırıcılıklar
130
3.4.4. Oltalama (Phishing) Saldırısı
131
3.4.5. Banka ATM Cihazlarına Kopyalama Düzeneği Yerleştirilmesi
133
3.4.6. Nijeryalı Prens Dolandırıcılığı
134
3.4.7. Borsa Dolandırıcılıkları
135
3.4.8. Sosyal Medyada 'Sponsorlu–Reklamlı Dolandırıcılığı
135
3.5. Banka Dolandırıcılıkları
137
3.5.1. Kredi Hileleri (Loan Frauds)
137
3.5.2. Hesap Hileleri (Account Frauds)
138
3.5.3. Plastik Kart Hileleri (Plastic Card Frauds, Card)
138
3.5.4. Çek Hileleri (Cheque Frauds)
141
3.5.5. Akreditif Hileleri (Letter of Credit Frauds)
142
3.5.6. Bilgisayar ve Elektronik Bankacılık Hileleri (Computer and
3.5.7. Kara Para Aklama (Money Laundering)
145
3.5.8. Yağmalama (Looting) ve Risk Öteleme (Risk Shifting)
147
3.6. Muhasebe (Mali Tablo) Hileleri
147
3.6.1. Maddi Duran Varlık ve Stoklar Hesabında Yapılan Hileler
147
3.6.2. Kasa ve Banka Hesabında Yapılan Hileler
149
3.6.3. Verilen Çekler Hesabı ve Ticari Alacaklar Hesabında Yapılan Hileler
150
3.7. Kripto Para Dolandırıcılığı
152
3.8. Karaborsa (Kara Piyasa, Black Market)
156
Archegos Capital Skandalı (2021)
160
Wirecard Skandalı (2020–2021)
161
Thodex Skandalı (2021)
163
Vebitcoin Skandalı (2021)
165
Ponzi Arzu ile 20 Milyon TL Dolandırıcılık (2020)
165
Barclays Skandalı (2020)
166
Kamyon Nakliye Devi Celadon’un Muhasebe Skandalı ve Chapter 11 İflası (2019)
167
D. K. Shivakumar ve Kara Para Aklama (2019)
169
Amit Bhardwaj ve Bitcoin Dolandırıcılığı (2019)
169
Haiti’de PetroCaribe Skandalı (2019)
170
CryptoRobo Kripto Para Dolandırıcılığı (2019)
171
Malezya’nın Kalkınma Fonu (1MBD) Skandalı (2019)
172
Türkiye’ye Ponzinin Dönüşü: Çiftlikbank (2018)
174
Kan ve Dolandırıcılık: Theranos Inc Skandalı (2018)
176
Avrupa’nın En Büyük Kara Para Aklama Vakası: Danske Bank (2018)
179
ABD’nin Banka Devi Wells Fargo’nun Hesap Skandalı (2018)
180
Hindistan’ın En Büyük Banka Dolandırıcılığı: Pencap (Punjab) Ulusal Bankası (2018)
182
İngiliz İnşaat Devi Carillion’un Batışı (2018)
183
FİFA’dan UEFA’ya Uzanan Futbol Skandalı (2015)
185
Volkswagen Dizel Emisyon Skandalı (2015)
186
Teknoloji Devi Toshiba’nın Muhasebe Hilesi (2015)
188
ABD’li İlaç Firması Valeant’ın Stok Manüpilasyonu (2015)
189
İngiltere’nin En Büyük Marketler Zinciri Tesco Skandalı (2014)
190
Libor Faiz Oranı ve Libor Skandalı (2012)
191
Beazer Homes Muhasebe Manipülasyonu (2011)
193
Japonya’nın Enronu: Olympus (2011)
193
Hindistan’ın Enronu: Satyam (2009)
195
Dünya Finans Tarihinin En Büyük İflası: Lehman Brothers (2008)
196
Madoff’un Ponzi Oyunu (2008)
198
American International Group ve Zarar Karşılığının Yükseltilmesi (2005)
200
Kanebo Skandalı (2006)
200
Parmalat Skandalı (2003)
201
Worldcom Skandalı (2002)
202
Xerox Skandalı (2002)
203
Imclone System İçeriden Bilgi Ticareti (2002)
204
Galleon Group İçerden Bilgi Ticareti (2001)
205
Enron Skandalı (2001)
206
Global Crossing (2001)
208
Royal Ahold Skandalı (2003)
209
Dot–Com İnternet Balonu (2001)
210
Carme Skandalı (1995)
212
Baring Bank Skandalı (1995)
212
İmar Bankası Skandalı (1994)
214
Hileli İflas Hikayesi: Egebank (1994)
216
Teapot Dome Skandalı (1921)
217
Tarihteki En Büyük Ekonomik Çöküşlerden Biri: Mississippi Balonu 1920 (The Mississippi Bubble)
218
Ekonomi Dünyasındaki İlk Spekülatif Balon: Lale Balonu (Lale Çılgınlığı, Lale Spekülasyonu) 1636
219